Viðskiptaráð hefur tekið til skoðunar frumvarp sem felur í sér breytingar á opinberu styrkjakerfi fjölmiðla. Ráðið varar við að slíkt kerfi viðhaldi ósjálfbæru rekstrarumhverfi og veikji sjálfstæði einkarekinna fjölmiðla. Þess í stað leggur ráðið til að draga úr umsvifum RÚV á auglýsingamarkaði og skapa sanngjarnari samkeppnisskilyrði.
Viðskiptaráð hefur tekið til skoðunar ofangreind frumvarpsdrög. Ráðið hefur lýst yfir áhyggjum af minnkandi umsvifum einkarekinna fjölmiðla á Íslandi á sama tíma og vægi hins opinbera á fjölmiðlamarkaði hefur aukist. [1]
Ráðið leggur áherslu á að afnema opinbert styrkjakerfi til fjölmiðla í stað þess að gera frjálsa fjölmiðla að styrkþegum yfirvalda. Þess í stað ættu stjórnvöld að lagfæra skekkjur sem veikja stöðu einkarekinna fjölmiðla. Veigamesta skekkjan er Ríkisútvarpið (RÚV), sem nýtur bæði opinberra framlaga og keppir við einkaaðila um sölu auglýsinga. Þetta fyrirkomulag er einsdæmi á Norðurlöndunum og gerir það að verkum að frjálsir fjölmiðlar standa höllum fæti hérlendis.
Lækkun hámarkshlutfalls bitnar á þeim sem síst skyldi
Með frumvarpinu er lagt til að hámarkshlutfall fjárveitinga til verkefna lækki úr 25% niður í 22%. Þessi breyting mun bitna á stærri fjölmiðlum, sem helst veita RÚV samkeppni og eru í sterkustu stöðunni til að veita stjórnvöldum aðhald. Starfandi hjá einkareknum fjölmiðlum hefur fækkað verulega á undanförnum árum og þessi breyting á styrkjakerfinu er síst til þess fallin að snúa þeirri þróun við (mynd 1).
Viðskiptaráð telur nauðsynlegt að draga úr umsvifum RÚV á fjölmiðlamarkaði. Hvergi á Norðurlöndunum er markaðshlutdeild ríkismiðilsins jafn mikil og hér á landi, en hlutdeild RÚV í heildartekjum á fjölmiðlamarkaði er 27%, samanborið við 10% að meðaltali Norðurlöndunum. Þá er RÚV eini ríkismiðill Norðurlanda sem þiggur bæði opinber framlög og hefur heimild til auglýsingasölu (mynd 2).
Styrkjum til einkarekinna fjölmiðla var komið á fót til að vega upp á móti þessari skekkju. Árið 2023 námu styrkir til einkarekinna fjölmiðla 470 milljónum króna sem dreifðust á 25 rekstraraðila, en tveir miðlar hlutu hæsta mögulega styrk og fengu 107 milljónir króna hvor í sinn hlut. Á sama tíma hlaut RÚV tólffalt hærra framlag en allir einkareknir fjölmiðlar samanlagt (mynd 3). Þetta sýnir að opinberir styrkir duga skammt til að jafna aðstöðumuninn og ráðast ekki að rót vandans, en eru frekar plástur á vandamál sem ríkið hefur sjálft skapað með veru ríkismiðilsins á fjölmiðlamarkaði og mikilli meðgjöf með miðlinum.
Styrkjakerfið samræmist jafnframt illa lýðræðissjónarmiðum þar sem frjálsir fjölmiðlar gegna mikilvægu aðhaldshlutverki gagnvart ríkjandi stjórnvöldum. Það að gera þá verulega fjárhagslega háða hinu opinbera veikir aðhaldshlutverkið og dregur úr óhæði þeirra gagnvart ríkjandi stjórnvöldum.
Ráðumst að rót vandans
Viðskiptaráð telur löngu tímabært að ráðast að rót vandans og búa fjölmiðlum samkeppnishæft starfsumhverfi. Það mætti m.a. gera með því að taka RÚV af auglýsingamarkaði og jafna stöðu innlendra og erlenda miðla hvað varðar takmarkanir á auglýsingum og kvaðir.
Styrkjakerfið er viðbragð sem um leið viðheldur ósjálfbæru rekstrarumhverfi fyrir einkarekna fjölmiðla án þess að raunverulega takast á við rót vandans. Viðskiptaráð Íslands hvetur því til þess að stjórnvöld horfi til langtímasjónarmiða og leggi áherslu á jafnræði í samkeppni á fjölmiðlamarkaði.
Umsögnina í heild sinni má lesa hér.
---
Tilvísanir:
1 Sjá úttekt Viðskiptaráðs (mars 2025): „Afsakið hlé: umhverfi fjölmiðla á Íslandi”. Slóð: https://vi.is/skodanir/afsakid-hle