Vaxtaverkir og hagstjórn: ávarp formanns á Peningamálafundi

Yfirskrift fundarins í ár er „Vaxtaverkir og hagstjórn“. Í dag viljum við ræða um stöðuna í efnahagslífinu og hvaða leiðir séu heppilegastar til efla Ísland, ná niður verðbólgu og skapa þannig forsendur fyrir því að vextir getið haldið áfram að lækka.

---

Raunvaxtaaðhald Seðlabankans hefur verið þétt undanfarin tvö ár eða svo, eftir að verðbólga fór að gera vart við sig að nýju. Það er áhugavert að hugsa til þess að raunvextirnir urðu fyrst jákvæðir í júlí 2023, eftir að hafa verið neikvæðir í þrjú ár þar á undan, allt frá upphafi heimsfaraldursins.

En horfum til nýliðinnar vaxtaákvörðunar. Eins og þið vitið eflaust öll þá lækkuðu vextir í síðustu viku um 25 punkta, úr 7,5% í 7,25%. Við vildum sjá meira en þetta er lítið skref í rétta átt!

Það eru skýr merki um kólnun í efnahagslífinu, hagvaxtarspár bæði Seðlabankans og Hagstofunnar hafa verið lækkaðar og hægt hefur á vexti innlendrar eftirspurnar.

---

Þess vegna kemur vaxtalækkunin ekki til af góðu. Röð áfalla hefur dunið á íslensku hagkerfi að undanförnu. Bilun í rafbúnaði í álverinu á Grundartanga gerir það að verkum að framleiðslugetan skerðist um tvo þriðju um óákveðinn tíma, sem mun þýða tugmilljarða lækkun útflutningstekna fyrir íslenskt þjóðarbú. Þá var fall Play áfall fyrir ferðaþjónustuna hér á landi, sem er sú grein sem skapar mestar útflutningstekjur.

Gjaldþrot Play þýðir minna flugframboð til skemmri tíma litið, á sama tíma og hátt raungengi veikir samkeppnisstöðu ferðaþjónustunnar.

Að lokum er svo rétt að nefna nýlega ákvörðun Evrópusambandsins að setja verndartolla á kísiljárn frá Íslandi. Þessi ákvörðun skapar óvissu, bæði fyrir framleiðendur kísiljárns sem búa nú við skert aðgengi að sínu stærsta markaðssvæði, og Ísland í heild sinni sem býr nú við aukna óvissu um aðrar vörur sem ESB gæti talið sig geta sett á verndartolla og falla þar af leiðandi utan EES-samningsins.

---

Þessi áföll sem hér hafa verið nefnd eru utanaðkomandi, rétt eins og flensufaraldurinn sem lagt hefur annan hvern mann í rúmið síðustu vikurnar - eitthvað sem erfitt er að ráða við í markaðshagkerfi líkt og okkar. Það sem við aftur á móti ráðum við er hagstjórnin, sem á tímum hárra vaxta verður að vera aðhaldssöm til að styðja við vaxtalækkanir. Það voru þess vegna vonbrigði að sjá að stefnt er að því að reka ríkissjóð með halla á næsta ári, þrátt fyrir að aðhaldsstigið hafi aukist á milli fjárlaga. 2026 verður þá áttunda árið í röð þar sem ríkissjóður er rekin með halla. Viðvarandi hallarekstur eykur eftirspurnarþrýsting í hagkerfinu, hefur ýkjandi áhrif á verðbólgu og hamlar lækkun vaxta.

Við hljótum að geta gert betur, við getum gert betur og við eigum að gera betur. Sé einhvern tíma góður tími til að gera betur í ríkisrekstri, þá er sá tími núna. Við hvorki eigum né getum lifað á yfirdráttarheimildinni endalaust.

Samhliða hallarekstri hefur skuldasöfnun verið mikil. Frá 2019 hafa skuldir aukist um rúma 1.400 ma.kr., fóru úr 900 ma.kr. upp í 2.300 ma.kr. í dag. Vissulega hafa dunið á okkur stór áföll eins og heimsfaraldur og eldgos á Reykjanesi sem kallaði á aukin útgjöld. En það dregur jafnframt fram mikilvægi þess að sýna aðhald og greiða niður skuldir þegar áföllin eru yfirstaðin. Það er verk að vinna, en háir vextir á ríkisskuldum valda því að vaxtagreiðslur kosta ríkissjóð meira en rekstur Landspítalans.

Við hjá Viðskiptaráði hvetjum ríkisstjórnina til að taka aftur upp þráðinn með hagræðingarverkefnið sem sett var af stað snemma á þessu ári. Þar komu fram margar góðar tillögur sem, verði þeim hrint í framkvæmd, geta stutt við vaxtalækkunarferlið og skapað varanlegt hagræði í rekstri ríkissjóðs. Og…ef við getum aðstoðað ráðherra og ríkisstjórn með tillögur og ráðleggingar, þá er ágætis kaffihlé hérna á eftir! Við erum tilbúin til skrafs og ráðagerða eins og alltaf!

---

Að lokum er ekki hægt að ræða vexti, verðbólgu og peningastefnu án þess að koma inn á húsnæðismarkaðinn. Í yfirlýsingu sinni segir peningastefnunefnd að rétt sé að lækka vexti til að vega á móti þeirri herðingu á taumhaldi sem varð í kjölfar vaxtadómsins svokallaða. Þrengri lánakjör hafa valdið umróti á lánamarkaði sem mun að öllum líkindum leiða af sér minni umsvif á húsnæðismarkaði. Það gæti slegið á verðbólguna til skemmri tíma. Húsnæði er tæpur þriðjungur af vísitölu neysluverðs og er jafnframt sá undirliður sem hækkað hefur mest undanfarið ár, um rúm 7%. Minni eftirspurn vegna rýrara lánaframboðs gæti þannig þýtt minni hækkun á næstu mánuðum, sem mun styðja við lækkun verðbólgu.

En hér má ekki gleyma því að neytendur hafa færri valmöguleika til fjármögnunar en áður en að dómurinn féll. Það þýðir að fólk á erfiðara en áður með að flytja búferlum í takt við breyttar þarfir og vilja. Þau lækkunaráhrif sem stafa af samdrætti á íbúðamarkaði eru því síður en svo fagnaðarefni þótt þau kunni að hjálpa við að ná niður verðbólgu.

---

Áður en ég lýk máli mínu skulum við víkja aftur að yfirskrift fundarins „Vaxtaverkir og hagstjórn“. Fáir eru betur til þess fallnir að svara hvort vaxtaverkjum fari að linna en seðlabankastjórinn sjálfur. Að erindi hans loknu munum við svo bjóða góða gesti upp á svið í pallborðsumræður, þar sem við munum spá í spilin um þróun efnahagslífsins á næstu misserum og hvaða skref geti helst verið til heilla fyrir Ísland.

Ræða flutt á Peningamálafundi Viðskiptaráðs, 27. nóvember 2025.