Náttúrupassinn snýst um fleira en peninga

Fyrstu viðbrögð við frumvarpi iðnaðar- og viðskiptaráðherra um náttúrupassa hafa almennt verið gagnrýnin og tilfinningahlaðin. Það er skiljanlegt að frumvarpið veki sterk viðbrögð, enda er gott aðgengi að íslenskri náttúru grundvallarmál fyrir flesta sem hér búa. Að því sögðu munu náttúruperlur áfram liggja undir skemmdum ef ekki verður ráðist í breytingar á umgjörð ferðamannastaða á Íslandi. Til að réttlætanlegt sé að leggjast gegn hugmyndum um náttúrupassa þurfa því aðrar betri tillögur að liggja fyrir.

Hver eru markmiðin?
Fram til þessa hefur umræðan einskorðast um of við tekjuöflun. Aukið fjármagn til að viðhalda ferðamannastöðum er vissulega mikilvægt markmið, en á alls ekki að vera eina markmiðið. Það er ekki síður brýnt að draga úr átroðningi ferðamanna á vinsælustu staðina og dreifa álaginu með uppbyggingu nýrra áfangastaða víðar um landið. Nýtt fyrirkomulag þarf því að bæta úr öllum þremur þáttum.

Í Kastljósviðtali þann 10. desember vitnaði iðnaðar- og viðskiptaráðherra í tillögur þriggja aðila náttúrupassanum til stuðnings: McKinsey & Company, Boston Consulting Group (BCG) og Samráðsvettvangs um aukna hagsæld. Það er rétt að allir þessir aðilar hafa mælt með gjaldtöku sem leið til uppbyggingar á innviðum greinarinnar. Í öllum þremur tilfellum eru þó markmið með náttúrupassa fleiri en tekjuöflun, einkum betri dreifing ferðamannastraums og auknir hvatar til nýsköpunar innan greinarinnar. Þar greinir á milli fyrirliggjandi frumvarps ráðherra og tillagna ofangreindra aðila.

Aðrir valkostir leysa aðeins hálfan vandann
Auk gjaldtöku á ferðamannastöðum hefur umræðan beinst að þremur öðrum valkostum: beinu framlagi til uppbyggingar úr ríkissjóði, komugjaldi á flugferðir og gistináttagjaldi.

Fyrsti valkosturinn – sem er í raun núverandi ástand – veltir fjármögnunarvandanum alfarið yfir á íslenska skattgreiðendur. Að sama skapi leggjast komugjöld á flugferðir og gistináttagjald á fjölmennan hóp ferðamanna sem ekki heimsækja náttúruperlur landsins og eiga því engan þátt í fyrirliggjandi vanda. Í öllum þremur tilfellum væri því verið að sækja hluta fjármagnsins til annarra en þeirra sem heimsækja ferðamannastaðina. Þá er stærsti ókosturinn við ofangreindar þrjár leiðir sú staðreynd að þær leysa aðeins hálfan vandann. Engin þeirra dregur úr átroðningi á vinsælustu svæðunum og uppbygging nýrra áfangastaða væri nánast alfarið upp á hið opinbera komið.

Gjaldtaka á ferðamannastöðum aflar tekna, getur dregið úr átroðningi á vinsælustu áfangastaðina og hvetur aðila innan greinarinnar til að koma á fót nýjum áfangastöðum. Rétt útfærður náttúrupassi er hagkvæmasta leiðin að slíkri gjaldtöku og því besta lausnin sem í boði er.

Lausnin þarf að breyta hegðun BCG og Samráðsvettvangurinn hafa lagt fram tillögur um markaðsmiðaðan náttúrupassa sem myndi breyta hegðun ferðamanna. Samkvæmt þeim tillögum myndi náttúrupassinn hafa áhrif á framboð og eftirspurn áfangastaða, þ.e. dreifa álagi af vinsælustu stöðunum og skapa hvata til uppbyggingar annars staðar. Í slíkri útfærslu næði náttúrupassi breiðari markmiðum um sjálfbæran vöxt ferðamannaiðnaðarins samhliða árangursríkri umhverfisvernd og notendatengdri fjármögnun uppbyggingar.

Slík útfærsla felur í sér takmörkun á aðgengi að vinsælustu áfangastöðunum í gegnum gjaldtöku. Þannig væri dregið úr átroðningi á viðkomandi stöðum og ferðamannastrauminum beint víðar. Þetta er líklega sá þáttur náttúrupassans sem hefur sætt mestri gagnrýni. Í því samhengi er þó eðlilegt að spyrja sig hvers virði ótakmarkað aðgengi verður ef átroðningur á viðkomandi svæðum heldur áfram að aukast óheftur.

Vandi iðnaðar- og viðskiptaráðherra er fólginn í því að fyrirliggjandi frumvarp um náttúrupassa gengur of skammt í því að breyta hegðun fólks. Áherslan er fyrst og fremst á tekjuöflun og frumvarpið myndi því aðeins leysa hálfan vandann líkt og aðrir valkostir í stöðunni. Til að náttúrupassi geti orðið árangursríkasta lausnin þyrfti iðnaðar- og viðskiptaráðherra að byggja útfærslu hans í ríkari mæli á áðurnefndum tillögum BCG og Samráðsvettvangsins. Sé það ekki gert er náttúrupassi fyrst og fremst miðstýrð tekjuöflun til opinberrar uppbyggingar ferðamannastaða, líkt og komugjöld, gistináttagjald eða almenn skattheimta. Á meðan svo er verður áskorun fyrir ráðherra að sannfæra nokkurn um að náttúrupassi sé besta lausnin.

Frosti Ólafsson, framkvæmdastjóri Viðskiptaráðs Íslands
Umfjöllunin birtist í Morgunblaðinu 19. desember, bls. 29