Mannauðsstefna ríkisins taki mið af almennum vinnumarkaði

Viðskiptaráð hefur tekið til umsagnar grænbók um stöðumat og valkosti varðandi stefnu ríkisins í mannauðsmálum. Um er að ræða fyrsta hluta af stefnumótunarferli stjórnvalda í mannauðsmálum ríkisins. Að mati ráðsins er tímabært að metið verði heildstætt hvernig ríkið hagi starfsmannahaldi með aukna skilvirkni, gagnsæi og bætta þjónustu að leiðarljósi.

Viðskiptaráð hvetur til þess að við vinnslu stefnunnar verði tekið mið af samspili við almennan vinnumarkað, en opinberir starfsmenn njóta ýmissa starfstengdra réttinda umfram það sem þekkist á almennum vinnumarkaði. Þar má nefna styttri vinnutíma, ríkari veikindarétt, ríkari uppsagnarvernd og lengra orlof.

Huga þarf að jafnvægi milli réttinda starfsmanna hins opinbera og einkaaðila

Að mati Viðskiptaráðs þarf að rýna heildstætt í samspil réttinda opinberra starfsmanna á við starfsmenn í einkageira við gerð stefnu um mannauðsmál ríkisins með það fyrir augum að draga úr því ójafnvægi sem fyrir er. Sérréttindi opinberra starfsmanna á borð við styttri vinnuviku, ríkari veikindarétt og ríkari uppsagnarvernd fela í sér kaup­hækkun sem skekkir samanburð við kjör starfsfólks á almennum vinnumarkaði (mynd 1). [1]

Mannauðsstefna ríkisins þarf að byggja á sambærilegum forsendum og gildir á almennum vinnumarkaði, sérstaklega í þeim tilvikum sem um almenna opinbera starfsmenn er að ræða. Ólíkar leikreglur grafa undan samkeppni og skekkja þann grund­völl sem nauðsynlegur er til þess að öflugt atvinnulíf fái þrifist samhliða opin­beru kerfi.

Jöfnun lífeyrisréttinda á milli hins opinbera og einkageirans, sem átti sér stað árið 2016, er þar gott fordæmi. Áður en hún átti sér stað bjuggu opinberir starfsmenn einnig við ríkari lífeyrisréttindi en starfsfólk í einkageiranum, en sá mismunur er ekki lengur til staðar nema til fortíðar litið.

Tímabært að endurskoða uppsagnarvernd

Viðskiptaráð kallar sérstaklega eftir því að dregið verði úr ríkri uppsagnarvernd opinberra starfsmanna. [2] Verndin kemur í veg fyrir að hægt sé að taka á ófullnægjandi frammi­stöðu eða brotum í starfi með fullnægjandi hætti. Gera þarf stjórnendum hins opinbera kleift að bregðast við slíkum tilvikum og samhliða auka möguleika þeirra til þess að umbuna starfsfólki fyrir góða frammi­stöðu.

Nauðsynlegt er að breyta lögum til að unnt sé að ná framangreindu takmarki, en núgildandi lög um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins, þar sem kveðið er á um að ekki megi segja upp starfsmanni án þess að hann hafi fyrst verið áminntur og fengið að bæta ráð sitt, torvelda málsmeðferð varðandi starfslok opinberra starfsmanna og hafa ítrekað reynst hindrun í þeirri vegferð. Í framkvæmd hafa reglurnar leitt til þess að þrátt fyrir að misbrestir eða brot séu staðfest af dómstólum eru uppsagnir dæmdar ólögmætar sökum strangra laga­ákvæða um áminningarskyldu og ríkinu í kjölfarið gert að greiða starfsmanninum skaðabætur.

Þessar reglur um áminningar og uppsagnir hafa í meginatriðum staðið óbreyttar frá 1954 þegar lög um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins voru fyrst sett. Aðstæður eru aðrar í dag, en opinberir starfsmenn eru bæði margfalt fleiri og samsetning starfa þeirra er einnig önnur. Þegar lögin voru sett voru opinberir starfsmenn fyrst og fremst embættis­menn, en í dag er algengast að þeir sinni þjónustustörfum sambærilegum þeim sem tíðkast í einkageiranum, til dæmis í fræðslu, afgreiðslu, þjónustu eða umönnun.

Þessi breyting hefur orðið enn meiri á allra síðustu árum, en líkt og fram kemur í stöðumatinu fjölgaði stöðugildum hjá ríkinu um rúm 2.500 á tímabilinu 2018-2023. Í skýrslu Ríkisendurskoðunar segir eftirfarandi:

„Full ástæða [er] til að endurmeta út frá almannahagsmunum sem og reynslunni af áminningar­reglunum og stjórnsýslu­lögunum hvort ekki sé tímabært að breyta þeim. Þau rök sem færð hafa verið fyrir réttarverndinni eiga ekki við um ýmis störf innan ríkisgeirans. Þessi störf, t.d. störf innan heilbrigðis- og mennta­kerfanna, eru þess eðlis að ekki verður talin hætta á að viðkomandi starfsmenn verði beittir pólitískum þrýstingi í starfi.“ [3]

Ríflega tveir af þremur stjórnendum hjá hinu opinbera telja fram­kvæmd áminninga og uppsagna flókna og því sé erfitt að beita því úrræði (mynd 2). Þá telur meirihluti þeirra lögin vinna gegn því að stofnanir starfi innan fjárheimilda og rúmlega helmingur að starfsmannalögin vinni gegn skilvirkni í rekstri ríkisins. [4]

Í núverandi mynd stendur lagaraminn um uppsagnir opinberra starfsmanna gegn eðlilegum sveigjanleika í rekstri ríkisins og vinnur gegn því að stjórnendur þess geti nýtt skattfé með sem árangursríkustum hætti. Afnám umfram­verndar myndi veita nauðsynlegt svigrúm til að bregðast við ef starfs­maður bregst starfs­skyldum sínum eða brýtur af sér í starfi.

Sá yfirgnæfandi meirihluti opinberra starfsmanna sem sinnir störfum sínum af heilindum og alúð á skilið heilbrigt starfsumhverfi þar sem „svartir sauðir“ skemma ekki fyrir. Og það á ekki síður við um þá sem reiða sig á góða þjónustu frá hinu opin­bera.

Viðskiptaráð tekur undir niðurstöður í úttekt Ríkisendurskoðunar frá 2011 „Mannauðsmál ríkisins: 1 Starfslok ríkisstarfsmanna“ sem dregnar eru fram í fyrirliggjandi skjali um stefnu í mannauðsmálum ríkisins þar sem m.a. er bent á að einfalda þurfi málsmeðferð við uppsagnir ríkisstarfsmanna og að meta eigi frammistöðu reglulega með formlegum hætti. Hvatt er til þess að þessi atriði verði höfð sérstaklega að leiðarljósi við vinnslu stefnunnar. Að mati Viðskiptaráðs ætti umframvernd einungis að ná til embættismanna og æðstu stjórnenda og takmarkast við vernd stjórnsýslulaga án sérstakrar áminningarskyldu starfsmannalaga (mynd 3).

Enn fremur tekur Viðskiptaráð undir þau sjónarmið sem koma fram í ábendingum Ríkisendurskoðunar í úttektinni „Mannauðsmál ríkisins – Stefna og staða“ og vitnað er til í fyrirliggjandi skjali, þá sérstaklega eftirfarandi atriði:

• Meta þarf veikleika í mannauðsmálum með kerfisbundnum hætti
• Fylgjast þarf með launaþróun á vinnumarkaði
• Frammistaða hafi áhrif á launakjör ríkisstarfsmanna
• Meta þarf mannaflaþörf ríkisins til framtíðar

Til þess að ná megi fram sem mestum gæðum í opinberri þjónustu þarf rekstur ríkisins að vera bæði hagkvæmur og ábyrgur. Viðskiptaráð hvetur til þess að framtíðarsýn í þessum málaflokki endurspegli raunhæfar, gagnsæjar og ábyrgðarfullar lausnir í þágu betri nýtingar skattfjár og betri þjónustu við almenning.

Umsögnina í heild sinni má lesa hér.